निर्वाचन पध्दतिका जटिलता (कारोबार, जेष्ठ ८, २०७४ ) असम्पादित अंश

• हामि नेपालि स्वाभाव ले नै रमिते हौँ | यो चुनाव ले फेरी हाम्रो ‘काम कम गफ बढी’ गर्ने योग ल्याएको छ !
• यो स्थानीय चुनावमा उही “जत्ति मेनु हेरे पनि आखिर चाहिने त्यहि मम” भने जस्तै भएको छ |
• निर्वाचित हाम्रा स्थानीय प्रतिनिथीहरु पनि आफुले गरेका बाचा अनुसार गर्नेहो भने अब बाहुबली बन्नुपर्ने देखिन्छ, आशा र शुभकामना गर्दछु ! 
• साक्षर मतदाता भएको राजधानी काठमाडौँमा नै अत्यधिक प्रतिशत बदरमत, करिब ९ प्रतिशत हुने खवर आउंदै छ | यो ज्यादै खेदको कुरा हो | मत बदर हुनु भनेको त्यति व्यक्ति मताधिकार बाट बन्चित हुनु हो | यसमा निर्वाचन आयोगको नै मुख्य जिम्मेवारी देखिन्छ |

राष्ट्रिय चुनावहरु नेपालमा अति ठूलो रमिता झैँ नै हुनेगर्छन् | राजनैतिक दलहरु र सम्बद्ध आयोगहरु यसरि चुनावमा होम्मिनु त स्वाभाविक नै थियो | यहाँत चुनावमा विश्वविद्यालय र विद्यालयहरुमा अघोषित बन्दि नै रह्यो भने प्राय: मतगणना सरकारी विद्यालयहरुमा भईरहेका र सुस्त गणना हुँदै गरेकाले अझै महिनौ स्कुलेहरुको पठनपाठन हुननसक्ने स्थिति देखिंदैन | टिवी, रेडियो बिहान देखि बेलुकीसम्म नथाकी परिणाम सुनाउन लागेका छन् र मतगणनाको सुस्तता ले अबको एक महिना यसैमा रगमगीने देखिन्छ | चिया पसल देखि बौध्दिक जमघट सम्ममा अहिले चुनाब चर्चा नै प्रमुख बिषय भएको छ | यो प्रथम चरणको चुनाव चर्चा नसेलाउन्दै दोश्रो चरणको चुनाव हुने र त्यसमा तराईका चर्चित नगरहरु र अहिलेको भन्दा ठूलो भूभाग समेटिने हुनाले दोश्रो चुनावको चर्चाले उस्तै स्थान ओगट्ने निश्चित छ |

यसरि, अवको दुई तीन महिना, को/कुन दल जित्ने, को हार्ने, किन जिते किन हारे – जस्ता चर्चामा नै हाम्रो दैनिकी रमाउने निश्चित छ | नहुनु पनि किन, हामि नेपालि स्वाभाव ले नै रमिते हौँ | पूलमा लठ्ठा गाडेको रमिता हेर्न हरेक दिन सैकडौको भिड हुने गरेको छ | हामी सम्भावनाको खोज भन्दा रोमान्चक बौलट्टीमा, प्रेरणादाई जीवनी भन्दा तिलस्मी कथामा बडी रमाउने जात हौँ | यो चुनाव ले फेरी हाम्रो ‘काम कम गफ बढी’ गर्ने योग ल्याएको छ !  

यो स्थानीय चुनावमा, प्रारम्भिक परिणाम आउँदा सम्ममा, स्थापित ठूला राष्ट्रिय दलहरु- नेपालि कांग्रेस, एमाले, माओबादीकेन्द्रहरु नै पुन: देशका हर्ताकर्ता हुने देखिंदै गएको छ | अर्थात उही “जत्ति मेनु हेरे पनि आखिर चाहिने त्यहि मम” भने जस्तै भएको छ | यी स्थापित दलहरुले मतादातालाई यसपल्ट पनि अनेक तिलस्मी सपना देखाएका थिए | मेट्रो, मोनोरेल, एतिहासिक सम्पदा मल्लकाल कै जस्तै पार्ने, नबनेका या फुटाइएका धुलाम्ये सडकको अद्भुत ब्यबस्थापन, नगरभरि हरियाया पार्क, वृध्द-वृध्दा आश्रयस्थल निर्माण देखि प्रतिव्यक्ति आय बढाउने, बिध्युत उत्पादन बढाउने जस्ता राष्ट्रिय सरकारको कार्यक्षेत्र भित्रका कुरा पनि स्थानीय उम्मेदवार ले लाज नमानी दिन सक्छौ भन्ने बाचा गरेका छन् | काठमाडौँको चुनाव प्रचारमा प्रयोग भएको एउटा दलको घोषणा पत्रमा ‘महानगरका आदिवाशी र रैथानेहरुलाई विशेष सहुलियतको ब्यबस्था गरिने’ समेत भनिएको छ जुन पढ्दा भोट दिन गाँउघर गएर शहर सुनसान भएको काठमाडौँवासीलाई एकछिन त रमाइलो देला तर ‘रैथाने भनेको के हो?’ र ‘बाहिर पनि घर भएकाहरु यो शहरमा नआए यो शहरको रौनक के यस्तै रहला?’ जस्ता गम्भीर प्रश्न आफैलाई गर्दा भने ‘वाहियात’ लाग्ने छ | 

एउटा भारतीय फिल्म बाहुबलीका-२ को अहिले निकै चर्चा चलेको छ जसले दश अर्ब बढीको कीर्तिमानी कमाई गरिसकेको भनिन्छ | यसका नायक महेन्द्रबाहुबलीले आफ्ना प्रजाको लागि अनेक चमत्कारिक काम गरेको देखाईएको छ | निर्वाचित हाम्रा स्थानीय प्रतिनिथीहरु पनि आफुले गरेका बाचा अनुसार गर्नेहो भने अब बाहुबली बन्नुपर्ने देखिन्छ, आशा र शुभकामना गर्दछु ! 

यो स्थानीय चुनावको मतपत्र ज्यादै लामो, सानो कोठा भएको, चिन्हहरु स्पष्ट नबुझिने जस्ता समस्या ले ग्रस्त भएको छ | साथै चिन्हहरु भद्रगोल, एउटै दलका उम्मेदवारलाई पनि भिन्दा भिन्दै चिन्ह र स्थानमा राखिँदा ठूलो अन्योल श्रृजना भएको देखियो | ७ जनालाई छाप लगाउन दूई लहरमा राखिएका १४ मत चिन्हहरु र प्रतेक लहरमा अगाडिका ५ चिन्ह मोटो धर्का र त्यसपछि दुई कोठाका चिन्हले मतदातालाई दुबिधा थपेको छ | कतै एउटा रुख त संगै दुइवटा रुख हुँदा कतिले दुइवटा रुखको चिन्हमा दुईपल्ट स्वस्तिक लगाएका हाम्रा टोले नै छन् | साथै बिभिन्न क्षेत्रहरुमा दलहरुका ‘म प्रमुखमा मात्र, तँ उपप्रमुखमा मात्र’, जस्ता गठबन्धनले मतदान प्रक्रिया अझै जटिल र समय बढी लाग्ने, बदर बढी हुने बनाएको छ | अहिले मत गन्न लामो समय लाग्नुको कारण यो पनि हो | भनिन्छ मतदाता शिक्षामा २ अर्ब बजेट राखिएको थियो, खर्च भएको नै होला | तर यो बालुवामा पानि खान्याएको जस्तै भएको छ | ज्यादै कम समय भित्र मतदानको लागि सरकारले मिति तोकेको हुनाले मतदाता शिक्षा राम्ररि दिन नसकिएको आयोगको गुनासो छ | तर आयोगले यस्तो जटिल मतपत्र बनाउला भन्ने अधिकांशले सोचेका थिएनन् | अत्यधिक साक्षर मतदाता भएको राजधानी काठमाडौँमा नै अत्यधिक प्रतिशत बदरमत, करिब ९ प्रतिशत हुने खवर आउंदै छ | यो ज्यादै खेदको कुरा हो | मत बदर हुनु भनेको त्यति व्यक्ति मताधिकार बाट बन्चित हुनु हो | यसमा निर्वाचन आयोगको नै मुख्य जिम्मेवारी देखिन्छ |

आगामी चरणको चुनावमा आयोगले मतपत्र सहज बनाउन आवश्यक छ | प्रथम चरणको मतदान ३४ जिलाका जम्मा २ सय ८१ स्थानको लागि भएको हो भने अब दोश्रो चरण बाँकीका ४१ जिल्लाका २ सय ८१ स्थानको लागि हुनेछ र यसमा पहिलो भन्दा डेढगुना भन्दा केहि बढी मतदाता हुनेछन् | त्यसैले आयोग, अहिले देखिएका आफ्ना त्रुटी, कमजोरीलाई सपार्न लग्नुपर्ने देखिन्छ | उसलाई दोश्रो चरणमा पहिलो भन्दा ठूलो र बिबादित भूभागको मतदानको ब्यबस्थापन गर्नुपर्ने छ | उसलाई अव सच्चिने समय ज्यादै कम छ, त्यसैले गम्भीर भएर लाग्नुपर्ने देखिन्छ |

काठमाडौँको मतपत्र हेर्दा, मतपत्र दुई या अझ तीन थान हुनुपर्ने देखिन्छ भिन्दा भिन्दै रंगका | पहिलोमा केवल मेयर/गाबिस प्रमुख र उप प्रमुख, दोश्रोमा वडा अध्यक्ष, महिला र दलित सदस्य र तेश्रोमा दुई वडा सदश्यको बनाउनु राम्रो हुने देखिन्छ | भिन्दा भिन्दै रंगका मतपत्रहरु, रातो रातो बाकसमा र अरु उस्तै रंगका बाकसमा खसाल्दा मत दिनेलाई पनि बुझ्न सजिलो, प्रतेक मतपत्रको आकार सानो हुनसक्ने र गन्तिगर्दा कम समयमा सकिने हुनेछ | तर मतदान शिक्षा ब्यापक बनाउनु आवश्यक छ | दोश्रो चरणको लागि यो शिक्षा शुरु हुनेबेला के भईसकेन र ?| साथै दोश्रो चरणमा विद्युतीय मेसिन बाट गराइने सोच आयोगको हुँदैगएको पढिन पाईंदै छ | यो सजिलो र गणना समय कमलाग्ने प्रविधि भएपनि यसमा गम्भिर दुर्गुण छन् | मुख्य दुर्गुण त यो पूर्ण भरपर्दो छैन | अचेल ठूल्ठुला मुलुकका बैंक, प्रहरी, सेना शिक्षानिकाय आदिका विद्युतीय भण्डारमा समेत ह्याकिंग भईरहेका छन् | बेलायतको स्वास्थ्य क्षेत्र ह्याक गरि सम्पूर्ण काम ठप्प भएको समाचार भख्खरै आएको छ | मतदान जस्तो संबेदन बिषय र हाम्रो कम प्राविधिक अनुभव ले गर्दा यसरि मतमा चलखेल गर्नेहरुको सम्भावना बढाउँछ र अर्को जटिलता आउने देखिन्छ | नेपाल अहिले यो प्रविधि चुनावको लागि अपनाउन सक्ने स्तरमा पुगेको छैन | त्यसैले परिमार्जन सहितको कागजको मत पत्रमा छाप लगाउने बिधि नै हाम्रो लागि अहिले उपुक्त देखिन्छ |

मत गन्ने स्थान स्कुल कलेजमा राख्नु भएन नत्र महिनौ पठन पाठन बन्द हुने भयो | मत गणना एकै पल्ट तीन चार वडाको नगर्ने हो भने तराइका जनसंख्या धेरै भएका ठाउमा मत गन्नमा नै महिनौ लाग्ने देखिन्छ | प्रारम्भिक देखि अन्तिम सम्मको नतिजाको प्रतिक्षा व्यग्रताका साथ मतदाता, संचार आदिले गरिरहेको कुरा सहज रुपमा निर्वाचन आयोगले लिनुपर्यो किनकि यो उनीहरुको नैसर्गिक अधिकार हो | त्यसैले, निर्णित प्रतेक १०० या २०० मतको गणना पछी आएको परिणाम, बाहिर प्रतीक्षारतलाई सम्भव भएसम्म विध्युतीय पाटीमा नत्र, अन्य तरिकाले दिने ब्यबस्था मिलाउनसके आयोगको कार्यक्षमताको प्रशंसा नै हुनेछ | यो दुई चरणको निर्वाचन लगतै राष्ट्रिय स्तरका दुई निर्वाचन समेत यसै आयोगले गर्नुपर्ने छ | आशा छ, निर्वाचन आयोग ले आफुलाई सच्याउने छ र मतदानको जटिलता र मतगन्तिको सुस्तता आउदा दिनहरुमा मतदाता ले व्योहोर्नु पर्नेछैन |